Phản ứng không mong muốn của thuốc là một vấn đề rất thường gặp trong quá trình dùng thuốc, các phản ứng này có thể xảy ra ngay cả khi thuốc được sử dụng hoàn toàn đúng nhưng thực tế chúng thường gắn liền với các sai sót trong quá trình dùng thuốc. Do đó, phòng ngừa được các sai sót trong dùng thuốc sẽ góp phần giảm bớt các phản ứng phụ do thuốc.
Các sai sót trong dùng thuốc do nhân viên y tế
Sai sót trong dùng thuốc là một trong những tai biến thường xảy ra trong thực hành điều trị, chúng có thể trực tiếp hoặc gián tiếp gây ảnh hưởng đến người bệnh ở các mức độ khác nhau. Một số sai sót có thể đã xảy ra nhưng chưa gây ảnh hưởng đến người bệnh do đã được nhận biết và sửa chữa kịp thời. Các sai sót trong dùng thuốc có thể đến từ bất cứ khâu nào của quá trình dùng thuốc từ khi thuốc được các thầy thuốc chỉ định cho đến khi thuốc đến được cơ thể người bệnh. Theo một khảo sát gần đây, các sai sót của quá trình dùng thuốc xảy ra trong từng công đoạn với tỷ lệ như sau: ra y lệnh/ chỉ định thuốc - 49% đến 56%, phân phối thuốc - 14%, sao chép y lệnh - 11% và thực hiện thuốc - 26% đến 34%. Các sai sót này được chia làm 2 nhóm chủ yếu, nhóm 1 là các sai sót do quên thực hiện một số khâu của quá trình dùng thuốc và nhóm 2 là các sai sót do thực hiện sai nhiệm vụ trong các khâu của quá trình dùng thuốc. Các sai sót trong nhóm 1 có thể xảy ra khi thuốc quên không được chỉ định (sai sót của bác sĩ điều trị), hoặc quên không được phân phối cho người bệnh (sai sót của điều dưỡng hoặc dược sĩ), hoặc quên không được thực hiện (sai sót của điều dưỡng, những người chăm sóc hoặc do chính người bệnh quên không sử dụng). Hầu hết các sai sót trong nhóm 2 xảy ra do không tuân thủ triệt để 5 nguyên tắc cơ bản trong sử dụngthuốc là dùng đúng thuốc, đúng liều, đúng thời gian, đúng người bệnh và đúng đường dùng.
Tần suất của các phản ứng phụ do thuốc rất khó đánh giá trong thực tế vì nhiều lý do khác nhau như việc các phản ứng này đã không được nhận biết và báo cáo đầy đủ, sự thiếu nhất quán trong phương pháp báo cáo phản ứng phụ do thuốc và những khó khăn trong việc theo dõi quá trình dùng thuốc của người bệnh tại cộng đồng.
Các sai sót trong dùng thuốc có thể đến từ những sai lầm cá nhân nhưng cũng có thể xuất phát từ các lỗ hổng của cả một hệ thống quản lý. Nói chung, khi xảy ra một sai sót trong quá trình dùng thuốc, người ta thường có xu hướng tìm một cá nhân để qui trách nhiệm hơn là tìm nguyên nhân từ các lỗ hổng của cả hệ thống. Ví dụ, trong thực hành tại bệnh viện, những bác sĩ và điều dưỡng viên trực tiếp làm nhiệm vụ điều trị thường là đối tượng được qui trách nhiệm cho các sai sót trong dùng thuốc cho dù những sai sót ấy có thể đến từ nhiều lý do khác nhau. Để có thể hạn chế tối đa các sai sót của quá trình dùng thuốc, mỗi sai sót xảy ra cần được coi như một cơ hội để đánh giá lại cả một quá trình, phát hiện những thiếu sót, học tập từ những lỗi lầm và đưa ra các thay đổi trong thực hành để ngăn ngừa các sai sót trong tương lai. Để làm được điều này, cần phát hiện và ghi nhận được tối đa các sai sót trong dùng thuốc, lần theo chuỗi các sự kiện dẫn đến sai sót và đánh giá nguyên nhân cơ bản dẫn đến sai sót. Các nghiên cứu chothấy rằng, việc tìm ra và giải quyết các lỗ hổng trong cả hệ thống quản lý hoặc quá trình thực hành có hiệu quả ngăn ngừa các sai lầm trong tương lai tốt hơn nhiều so với việc qui trách nhiệm cho một cá nhân đơn lẻ cho mỗi sai sót xảy ra. Ghinhận sai sót là khâu đầu tiên nhưng vô cùng cần thiết để có thể tìm hiểu, xác định nguyên nhân và sửa chữa các sai sót. Thói quen quy trách nhiệm cho các cánhân và trừng phạt có thể sẽ không khuyến khích các cá nhân có liên quan ghi nhận các sai sót khi chúng xảy ra. Theo thống kê của Cục Quản lý dược và thực phẩm Mỹ, chỉ có khoảng 1% các sai sót trong dùng thuốc được cơ quan này ghi nhận.
Do người bệnh
Bên cạnh những sai sót do trách nhiệm của hệ thống y tế hoặc các nhân viên y tế, việc dùng thuốc không đúng của người bệnh do vô tình hay hữu ý cũng là một trong những nguyên nhân rất quan trọng góp phần vào các sai sót trong dùng thuốc. Một số sai sót có thể đến do các hành động không an toàn, không tuân thủ đúng các qui trình và thủ tục (thường để tiết kiệm thời gian và công việc), ví dụ như việc lấy sẵn các thuốc ra khỏi vỏ để tiện dùng hoặc trộn lẫn nhiều thứ thuốcvới nhau để uống 1 lần. Bệnh nhân cũng có thể góp phần gây ra các sai sót trong dùng thuốc do không tuân thủ các hướng dẫn dùng thuốc của thầy thuốc như tự ý dùng thêm thuốc, tăng liều hoặc giảm liều thuốc... Một nghiên cứu gần đây ở Mỹ cho thấy, hầu hết các bệnh nhân lớn tuổi đã dùng các thuốc của mình không đúnghướng dẫn của thầy thuốc trong 20 - 60% thời gian điều trị tại nhà. Để có thể hạn chế tối đa các sai sót loại này, người bệnh và những người thân trong gia đình hoặc những người trực tiếp chăm sóc người bệnh cần được hướng dẫn và giải thích đầy đủ về các thuốc điều trị mà người bệnh sử dụng, ví dụ như lý do tại sao người bệnh phải sử dụng từng loại thuốc, thời điểm, thời gian và cách thức dùng từng loại, các phản ứng phụ có thể xảy ra, cách phát hiện và hành động cần thiết khi chúng xảy ra... Việc hướng dẫn này cần được thực hiện liên tục cả trong quá trình điều trị nội trú trong bệnh viện và ngoại trú tại nhà. Giáo dục để tăng cường ý thức của cộng đồng trong việc dùng thuốc đúng cũng đóng vai trò hết sức quan trọng góp phần hạn chế các sai sót trong việc dùng thuốc tại cộng đồng.